TATA KRAMA
Tembung
tata krama iku kedadean saka rong tembung yaiku tembung tata lan
tembung krama . Miturut Baoesastra Jawa karangan WJS Poerwadarminta
tegese tembung tata lan krama iku mangkene :
Tegese tembung Tata =
1. Beciking pangetrap (pasang rakit),
2. Becik pangetrape , mawa aturan sing becik,
Tegese tembung Krama =
1. (kawi) pratingkah, patrap.
2. (kawi) tata pranata kang becik, suba-sita.
3. (kawi) watak, sipat.
4. (krama ngoko) tembung pakurmatan (ing unggah-ungguhing basa).
5. (krama inggil ) laki – rabi.
6. (kawi) bojo.
Tembung camboran sing nganggo tembung krama antarane :
Kaum krama = wong cilik.
Ngapus krama = ngapusi sarana alus.
Nyangga krama = ngepenaki rembug.
Ngungkak krama = nerak tatanan.
Dikramani = dibasani (dijak guneman nganggo tembung krama ).
Dikramakake = 1. ditembungake krama 2. (krama inggil) diomah-omahake , dirabekake, dilakekake.
Dadi tembung tata krama iku tegese yaiku patrap utawa pratingkah kang becik pangetrape.
Ing Serat Nayakawara anggitan KGPAA Mangkunagara IV diterangake ing tembang Dhandhanggula.
Werdingkang wasita jinarwi,
wruhing kukum iku watakira,
adoh marang kanisthane,
pamicara puniku,
weh reseping sagung miyarsi,
tata-krama punika,
ngedohken panyendhu,
kagunan iku kinarya,
ngupa boga dene kalakuwan becik,
weh rahayuning angga.
Saben
bangsa nduweni tata krama dhewe, tata kramane wong Jepang, Eropah beda
karo tata kramane wong Jawa. Samono uga tata-krama kang lumaku dhek
jaman biyen beda karo jaman saiki . kang perlu digatekake , yaiku : yen
kita pinuju ana ing kalangan liya kang nduweni tata- krama dhewe, kita
sing bisa nglarasake dhiri marang swasana ing kono mau. Kudu eling
marang tujuwane njunjung tata krama kang maksude : memayu ayuning
pasrawungan. Adat pakulinan kang alus, tingkah laku kang becik, bisa
nglarasake marang kahanan , klebu sawijining pranatan pasrawungan
sadina-dina.
Bisa nyingkiri tekane pasulayan utawa rasa pangrasa kang bisa njalari
seriking atine liyan. Miturut tembang ing dhuwur tata krama iku
ngedohken panyendhu, lire bisa nyingkiri anane pasulayan utawa salah
tampa. Dhuwuring drajade bangsa bisa katitik saka alusing tata kramane.
Mula
wis aran wajib, yen para wong tuwa lan para pamong kajabaning paring
tuntunan lan kapinteran marang para putra lan para muride , uga
anggulawenthah bab kasusilan lan paring tetuladhan ing bab tata krama
Tumrap
bocah-bocah, para siswa lan para putra semono uga, saliyane sengkud
ngudi undhaking kawruh lan kapinteran , aja nganti nglirwakake tata
krama.
Ana ngendi bae tata krama mau ditrapake ?
Pangetrape tata krama antara liya :
1. Nalika tetepungan karo mitra anyar
2. Nalika cecaturan.
3. Nalika mara dhayoh.
4. Nalika kedhayohan.
5. Nalika ana ing dalan
6. Tata cara manganggo
7. Nalika dhahar lan liya-liyane.
Ing ngendi-endi panggonan salagine isih sesrawungan kang liyan panganggone tata krama iki ora kena kari.
Tata krama ing basa Indonesia utawa cara Mlayu diarani sopan santun.
Elinga : tata krama iku busananing bangsa.
AJINE KAWRUH SRAWUNGAN
Kita urip ing alam donya iki mbutuhake srawung karo liyan. Awit siji lan sijine kudu sesambungan: gethok tular, tulung tinulung, sambat-sinambat. Wiwit jaman kuna – makuna , uripe manungsa pancen wis padha sesrawungan lan gegrombolan. Kejaba ta ana wong kang arep urip ora kaya salumrahe, arep menjila, mertapa, utawa urip ijen ana ing tengahing alas, ora mikir sandhang pangan lan keperluwan , --- bisa uga wong kang kaya mangkono mau ora mbutuhake marang pasrawungan.
Nanging tumrape umum, kang urip ing bebrayan, kang mangku bale omah, kang sesambungan lan kulawarga, --- gelem ora gelem , kudu sesrawungan karo liyan. Wiwit nindakake pegaweyan kanggo kebutuhan dhewe ing sajroning omah ing sajabaning omah, nganti pegaweyan ing kantor , pasar, plabuhan, pabrik, tegal sawah, lsp. Kita mesthi mbutuhake srawungan lan tenagane liyan.
Malah-malah tumrape wong kang arep anggayuh kemajuwan ing laladan pegaweyane, bab sesrawungan iku kudu digatekake banget. Disinau kanthi temen-temen supaya mangerti marang wadi-wadi , nuli ditindakake kanthi becik, murih bisane karahayon saka enggone pinter sesrawungan , sokur bage bisa antuk kauntungan.
Manut panitipriksane Lembaga Carnegie, nyata yen asile gegayuhane wong ing laladan pegaweyane iku : 15% saka kawruhe vak, yaiku kawruhe kang ditindakake , dene kang 85% saka enggone pinter sesrawungan karo liyan, luwih-luwih karo wong kang gegayutan karo pegaweyane.
Samono pentinge kawruh bab sesrawungan utawa pergaulan. Nanging nalikane kita isih bocah isih sekolah biyen ora nate oleh wulangan kasebut. Mengkono uga ing kapustakan kita, para leluhur kita ora ninggali kitab wewarah ngelmu srawungan kang kena kita enggo tuntuna urip ing sajroning alam rame iki. Ing Wedhatama mung ana tinemu pepindhan, kepriye tunane (rugine) wong kang kidhung (kaku) ing bab sesrawungan kang amarga kurang sesurupane . sanadyan tuwa pisan , nanging yen ora ngerti marang ubeng ingering jaman, yekti sepi asepa lir sepah samun, samangsane pakumpulan, gonyak-ganyuk nglelingsemi. Mangkon kasebut ing Wedhatama.
Dadi wong kurang kawruhe, yen srawungan karo wong akeh, sikepe gonyak-ganyuk ngisin-isini. Utawa cara tembunge kang lumrah : lingak-linguk kaya kethek ditulup.
Mula saka iku , kawruh sesrawungan utawa pergaulan iku sajatine perlu banget kita udi. Awit yen kita kasil bisa nindakake kanthi becik, bisa narik perhatian lan sympatiene (sengseme) wong kang kita ajak srawungan, bakal bisa nekakake karahayon tumrap kita, lan iya bisa nekakake kauntungan lan kabegjan tumrap pegaweyan utawa perusahaan kita.
NGLAIRAKE RASA PANGRASANING ATI
Wong Jawa iku enggone semu. Tetembungan iku iku wis kaprah keprungu ing kalanganing bebrayan Jawa. Nanging kanthi majuning jaman kaya-kaya tetembungan iku mau saiki mung kari dongeng wae. Wong-wong Jawa ing bebrayan Jawa sing saiki wis akeh sing kanthi blak-blakan, wis ora sungkan –sungkan gelem nglairake rasaning atine. Sanajana mangkono isih akeh sedulur-sedulur Jawa sing isih ngugemi tetembungan ing dhuwur mau.
Ing ngisor iki ana crita : Ana sawijining wanita numpak sepur karo nggendhong anake sing isih bayek, lagi nangis kepiyer. Ora oleh lungguhan. Ing sacedhake kono ana kursi kang dilungguhi nom-noman. Wis suwe wanita mau anggone mbudidaya supaya bayine gelem meneng. Nanging tetep ora gelem meneng.
Geneya si biyung ora gelem nglairake rasaning atine ? Geneya ora nembung marang wong-wong kang lungguh ing cedhake, upamane : “Menapa kepareng kula ndherek lenggah sakedhap kemawon, supados anak kula boten kepepet-pepet ?”
“Menawi dhangan ing penggalih mugi kersaa maringaken lenggahan sakedhap kemawon. Mangke menawi anak kula sampun kendel nangis, panjenengan kula aturi pinarak malih.”
Wis dadi adat pakulinan kita : lumuh nglairake rasaning ati. Marga isin, sungkan sumelang yen ora ditanggapi, kuwatir yen malah nandhang wirang.
Pancen mangkono, rasaning ati kang ngandhut kauntungan tumrap kita dhewe,. kita lumuh nglairake. Rasaning ati kang ngemu keperluwan kita dhewe, kang bisa menehi kauntungan marang kita, manut kasusilan, pancen kurang prayoga kita lairake. Kajaba yen kepeksa.
Balik rasaning ati kang bisa gawe senenge liyan, sanyatane prayoga kita lairake. Rasaning ati kang ora njalari kapitunaning liyan malah perlu kita lairake sarana tetembungan.
Upamane mangkene : sedulur nampa paweweh saka tepungan wujud barang (bakal klambi, sepatu lsp) apa awujud panganan, apa liyane (buku-buku). Sedulur mesthine seneng lan nduweni rasa “terima kasih “ Rasaning ati kaya mangkono mau kudu dilairake sarana tetembungan : Matur nuwun, kesuwun, sakalangkung nuwun, utawa liyane maneh.
Yen rasane ati mau ora dilairake, wong sing weweh ora ngerti kepriye mungguh panampane kang diwenehi barang. Ana kalane rasaning ati mau ora dilairake sarana tetembungan, nanging sarana sasmita bae, upamane : mesem, apa manrhuk-manthuk. Sing weweh iya wis ngerti, nanging kang mangkono mau kurang netepi kasusilaning pasrawungan.
Kang becik iku, lairna rasaning ati kanthi tetembungan kang cukup kehe, becik iketane, resep rungone, --- murih bisa gawe senenge atine liyan.
Cekaking atur yen kita kepengin nglungguhi kasusilan , pokoke ngudia kanthi sabarang tindak-tanduk lan muna muni bisane gawe senenging atine liyan.
AMEMANGUN KARYENAK TYASING SASAMA
Sanyatane skabehing wong iku tresna marang awake dhewe. Malah saka
tresnane, nganti kebacut ora gelem (wegah) ngakoni kaluputane dhewe,
suwalike sing disenengi utawa sing diarep-arep mung tekane pangalembana
tumrap dhirine.
Wong kang rupak kawruhe :seneng diugung. Nanging ugung lan pangalembana iku ana bedane. Ugung utawa umpak mathuke pancen kanggo wong kang cupet kawruhe, awit pangrasane wong kang ngumpak utawa ngugung mau : nyata-nyata temenan muji dheweke.
Wong kang jembar sesurupane , wis mesthi ora seneng diugung utawa diumpak , ewasamono bareng dialembana dheweke seneng, rumangsa yen nyata pancen wis sapantese dheweke nampa pangalembana mau.
Kita perlu mangerteni bedane ngugung, ngumpak lan ngalembana. Mula saka iku gegaran kanggo sesrawungan kang premati yaiku wewaton “sapa bae seneng nampa pangalem” kaya kang kasebut ing Wedhatama “amemangun karyenak tyasing sasama”, lire agawe enake atine wong liya.
Pepenginane utawa pangarep-arepe wong marang pangalembana utawa pangaji-aji (penghargaan) iku kaya dene wong kang ngorong nalika kepanasan. Mula yen ana wong kang menehi “banyu” dheweke banjur seneng lan gembira banget. Nanging kang luwih bisa seneng lan pamareme wong mau , yen paweweh arupa pangaji-aji mau diwenehake kanthi eklas, jujur, ora mung kanti ethok-ethok bae.
Kita kudu entheng memuji marang kabecikan utawa kaluwihane wong liya, aja wigah-wigih nglairake kabungahan kita marang asile pegaweyane wong liya. Kita kudu bisa ngatonanke rasa-pangrasa melu gembira, melu bungah marang apa kang ndadekake kabungahaning liyan.
Kawuningana, derenge manungsa enggone kepingin antuk pangaji-aji iku , yen ora kaleksanan bisa gawe angles lan putheking pamikire. Yen ora kabeneran, sisib sembire bisa gawe ngengleng , malah-malah sing kebacut bisa owah pikire.
Mula saka iku, penting banget kita meruhi wadine wewatakane siji-sijine wong, murih bisane kita bergaul, bisa mranani atine, bisa gawe legane atine, kang satemah kita dhewe kang bakal nemahi kauntungan , dene banjur sugih mitra lan ora ana kang ngrintangi marang tujuwan kita. Prasasat ora ana kang mungsuhi, nanging kabeh dadi mitra kang samapta mbiyantu.
Dadi wose , kita kudu ngerti dhisik , yen saben wong iku seneng marang pangaji-aji utawa penghargaan . nanging aja nganti kliru marang pangumpak lan pangugung .
Wong kang rupak kawruhe :seneng diugung. Nanging ugung lan pangalembana iku ana bedane. Ugung utawa umpak mathuke pancen kanggo wong kang cupet kawruhe, awit pangrasane wong kang ngumpak utawa ngugung mau : nyata-nyata temenan muji dheweke.
Wong kang jembar sesurupane , wis mesthi ora seneng diugung utawa diumpak , ewasamono bareng dialembana dheweke seneng, rumangsa yen nyata pancen wis sapantese dheweke nampa pangalembana mau.
Kita perlu mangerteni bedane ngugung, ngumpak lan ngalembana. Mula saka iku gegaran kanggo sesrawungan kang premati yaiku wewaton “sapa bae seneng nampa pangalem” kaya kang kasebut ing Wedhatama “amemangun karyenak tyasing sasama”, lire agawe enake atine wong liya.
Pepenginane utawa pangarep-arepe wong marang pangalembana utawa pangaji-aji (penghargaan) iku kaya dene wong kang ngorong nalika kepanasan. Mula yen ana wong kang menehi “banyu” dheweke banjur seneng lan gembira banget. Nanging kang luwih bisa seneng lan pamareme wong mau , yen paweweh arupa pangaji-aji mau diwenehake kanthi eklas, jujur, ora mung kanti ethok-ethok bae.
Kita kudu entheng memuji marang kabecikan utawa kaluwihane wong liya, aja wigah-wigih nglairake kabungahan kita marang asile pegaweyane wong liya. Kita kudu bisa ngatonanke rasa-pangrasa melu gembira, melu bungah marang apa kang ndadekake kabungahaning liyan.
Kawuningana, derenge manungsa enggone kepingin antuk pangaji-aji iku , yen ora kaleksanan bisa gawe angles lan putheking pamikire. Yen ora kabeneran, sisib sembire bisa gawe ngengleng , malah-malah sing kebacut bisa owah pikire.
Mula saka iku, penting banget kita meruhi wadine wewatakane siji-sijine wong, murih bisane kita bergaul, bisa mranani atine, bisa gawe legane atine, kang satemah kita dhewe kang bakal nemahi kauntungan , dene banjur sugih mitra lan ora ana kang ngrintangi marang tujuwan kita. Prasasat ora ana kang mungsuhi, nanging kabeh dadi mitra kang samapta mbiyantu.
Dadi wose , kita kudu ngerti dhisik , yen saben wong iku seneng marang pangaji-aji utawa penghargaan . nanging aja nganti kliru marang pangumpak lan pangugung .
MANJING AJUR-AJER
Tembung ajur ajer iku mono tegese kang sanyatane : bisa nandukake patrap agal lan alus, kang laras karo kang disrawungi. Kang diarani wong kang bisa manjing ajur-ajer, lire wong kang pinter anggone sesrawungan bisa campur karo golongan rupa-rupa, bisa kekumpulan karo kaum krama , nanging iya ora kidhung yen nuju ana ing pasamuwan para golongan dhedhuwuran. Bisa lelawanan rembug karo kaum tuwa utawa golongan pinisepuh, nanging iya ora kaku yen nuju sesrawungan karo golongan nom-noman utawa kaum liyane kang wis dudu sababage.
Bisa manjing ajur-ajer tujuwane bisaa dadi wong kang sugih mitra, kang disenengi wong liyan, kang bisa gawe resepe atine sapa bae satemah kita dhewe bakal luwih seneng urip kita lan luwih gampang anggone golek kemajuwan.
Sesrawungan utawa pergaulan ing jaman saiki, wis ora misah-misahake antarane kaum wanita lan kaum priya. Mula saka iku , wajib kita kaum wanita lan kaum priya padha mangerti kepriye cara-carane bergaul manut sopan – santun, lan mangerti uga sepira gedhening paedahe sesrawungan kang ora ngliwati watesing kasusilan.
Saiba enak kepenaking rasane ati kita, yen ana ing sajroning pasrawungan kita bisa nglarasake marang swasana ing kono. Yen nuju bergaul karo wong tuwa, bisa nanggapi rembuge, bisa ngempakake lan ngerti marang unggah-ungguh. Saiba sreg lan enake rasa pangrasa kita, yen sajroning pergaulan, kita oleh panganggep saka wong akeh, yen kita bisa manjing ajur – ajer, bisa gawe resep marang sok uwonga, bisa nyenengake wong kang lelawanan rembug utawa lelawanan pegaweyan karo kita.
Ing jaman kuna, para leluhur kita wis ndarbeni ngelmu bisane wong manjing ajur – ajer . Saiki kita ngudi bisane ndarbeni pakulinan lan patrap ajur-ajer, ora nedya dianggo nindakake pakaryan kang sasar, nanging saperlu kanggo pawitan anggayuh kemajuwan.
Manjing ajur – ajer minangka tuntunan bisaa kanggo sanguning urip kita ngambah laladan kabegjan, kang bisa aweh paedah tumrap dhiri kita lan uga tumrap bebrayan.
Tegese tembung :
manjing = 1. kw. mlebu, lumebu 2. wis mlebu (ora kena dicopot, diilangi) , rumasuk 3.wis klebu dadi ..... 4. ngrasuk ing (agama)
ajur = 1. remuk 2. luluh ajer (ana ing barang cuwer) 3. rusak babar pisan
agal = 1. ora lembut 2. kasar, wadhag.
kaum krama = wong cilik, buruh.
pasamuwan = 1. paklumpukaning wong-wong sawetara 2. pista mangan enak 3. kumpulan sarasehan 4. gegolonganing wong-wong tunggal agama (protestan)
sababage = sabarakane, tandhing (mungguhing gedhene, umur-umurane.)
satemah = wekasane tundhone.
iba = mendah
resep = 1. njalari seneng (kepenak) marang pandeleng (pangrungu) 2. suker, nggarap banyu
rumesep = mlebu ambles tumrap barang cuwer.
darbe = duwe
pawitan = dhuwit kang dianakake (dianggo bebakulan lsp)
laladan = tlatah, wewengkon.
WONG JAWA ENGGONE SEMU
Manut kapustakan Jawa, jare wong Jawa iku enggoning
semu. Tegese enggone semu : gampang ngertine marang pasemoning liyan,
sanadyan ta ora dikandhani utawa dipituturi apa kang lagi dikandhut ing
atine (karepe) liyan, wis bisa ngerteni. Bisa krasa.
Upamane,
nalika kita mara dhayoh marang tepungan kita, tanpa kabar luwih dhisik.
Nalika kita teka ing omahe kono, wong kang duwe omah nuju dandan apik.
Iku, kita kudu wis mangerteni yen kang duwe omah mau arep lunga, embuh
menyang endi. Yen mangkono si dhayoh banjur kudu duwe rasa pangrasa
dhewe, yen ora kena ngganggu kamardikane sing duwe omah mau. Yaiku kita
kudu kaniyatan kita maradhayoh utawa sanajan lungguh, iya mung saperlune
bae. Kaya mangkono tuladhane wong ngerti ing semu.
Weruh
wong ulate padhang , bisa ngerti yen wongmau nuju nemahi kabungahan.
Kepethuk wong lagi suntrut, ngerti yen lagi nandhang susah, dadi iya aja
diajak sesembranan.
Apa pangalembana “Jawa enggone semu” iku nganti saiki tumindak kanthi becik?
Terus
terang bae, yen kita wani mawas dhiri, saiki ora angger wong kena
diparabi mengkono mau. Tandha yektine, ing masyarakat saiki ora
kurang-kurang pangresulane wong-wong kang bekah-bekuh dene ketanggor
wong kang ora weruh ing panarima, kang mblubud, kang ngapusi, kang rai
gedheg, kang slura-sluru, lan sapanunggalane.
Sawijining
ibu mentas bae menehi pitulungan derma marang nom-noman kang jare perlu
banget kanggo kabutuhaning uripe. Bareng wis dipitulungi, ndadak
nom-noman mau ora nganggo kandha “terima kasih” ora barang.
Pengalaman
nalika lelungan menyang Jakarta numpak sepur, ana sawijining setasiun
ana penumpang anyar, yaiku wong wadon kang nggendhong anake isih bayi
ora oleh papan lungguh , marga nalika samono penumpange pancen kebak
banget. Hawane panas, si bayi mau nangis, marga saka kepepet lan saka
suk-sukan.
Ing sandhinge ibu kang nggendhong
bayi mau, ana priya papat kang lungguh ing bangku. Saka pangirane mengko
rak salah siji saka wong papat mau bakal gelem menehi papan lungguh
marang wanita mau, supaya anake ora rewel, tur iya pantes banget ngiras
ngajeni wanita. Nanging kabeh priya mau mung kandheg mangerti thok bae,
ora tumindak tetulung.
Ing wulang tata-krama
kang becik, sabisa-bisa kita nulung marang wong kang kasusahan, kang
ringkih lan kang mbutuhake pitulungan. Nanging prakteke ing saiki :
arang kang tinemu kang mangkono mau.
Mula saka
iku, yen pancen kita nyata kita enggone semu, becike semune wong liya
mau ora mung dingerteni bae, nanging ditanggapi, murih bisa laras karo
lakuning kasusilan. Gek apa perlune kita ngerti marang semu, nanging ora
nuduhake kawigaten kita? Apa paedahe ngerti marang rasaning atine
liyan, nanging mung meneng lan nonton bae, ora aweh pitulungan, apese
nuduhake perhatian?
Padha miwitana nindakake
apa kang kacetha becik, lan kang laras marang tata krama kita. Supaya
sebutan “Wong Jawa enggone semu” mau ora mung kandheg ana ing
tetembungan bae, ora mung kandheg ana ing umpak-umpakan bae, nanging
tumindak, ana ing praktek, maedahi marang bebrayan.
Kajaba iku iya banjur bisa ngangkat drajading kasusilaning bangsa.
TATA KRAMANE BOCAH MARANG GURU
Ana ing pamulangan, bocah-bocah saliyane diwulang kawruh liya-liya, becike iya diperdi bab tata krama . Upamane nalika teka mlebu sekolah ngadhep gurune , dilelatih matur : “Sugeng enjing, wilujeng enjing, sugeng sonten” lan sapanunggalane, apese iya manthuk tandha aweh hurmat.
Nalika kasep mlebu kelas, kamangka wulangan wis lumaku kudu matur:”Nyuwun pangapunten, kula kasep jalaran jawah “.upamane. Ora kena mbludhus bae mlebu kelas terus lungguh bangkune.
Nalikane nuju arep metu saka kelas marga arep menyang pakiwan, uapamane , ora kena ndadak metu mbludhus bae, nanging matur gurune dhisik: “Bu Guru, keparenga kula badhe dhateng wingking.”
Yen sesuke arep ora mlebu, iya pamit. Dene yen ana keperluan dadakan nganti ora kober nyuwun pamit luwih dhidik, ing dina sesuke nalika mlebu maneh, enggal matur apa sebabe dene wingi ora mlebu.
Ana guru kang nggresah, jare saiki iki, bocah-bocah angel wulang-wulangane bab tata krama. Kudune mung arep mbantah bae, awit kira-kira bae padha nduweni panemu yen tata krama iku kudu dibuwang marga tinggalane kaum feodal.
Ana uga kang ngira, yen tindak tanduk kang sarwa alus iku dianggep tindake wong kang jirih. Kosok baline, tindak tanduk kang kasar dianggep patrape wong kang kendel.
Bocah-bocah kang susila, ora ateges bocah kang jirih lan ora nduweni greget maju, nanging bocah kang bisa aweh pakurmatan marang sapa bae kang pantes dihurmati. Wedi sabarang tindak kang klebu larangan lan kang mitunani wong liya. Wani ngakoni kaluputane dhewe, nanging iya wani ngandhemi bebener lan tekade kang wis dadi keyakinane.
Murid kang sopan lan ngerti marang tata krama iku :
1. Yen kepapag gurune ana ing dalan, ora bakal mlayu ngenthar, nyingkiri. Balik malah sareh mapagake sarta asung kurmat kanthi manthuk.
2. Yen ketemu gurune ana ing toko utawa panggonan liya, ora ndadak ndhelik amping-ampingan wong liya, nanging panggah tenang kaya ora ana sapa-sapa. Yen gurune mriksani , malah banjur asung kurmat.
3. Yen ana sajrone kelas, arep nyuwun pirsa wulangan, ora ndadak enggone ngaturi sarana suwat-suwit utawa tangane ngetheki kaya yen ngundang pitik kae. Nanging sarana ngacungake tangane sarta matur :” kepareng nyuwun pirsa”.
Bocah-bocah iku ing tembe kang dadi kekembanganing bangsa. Iya nom-noman kang saiki iki kang bakal gumanti para sepuh enggone mbanjurake dadi panuntune bangsa. Mula saka iku , bocah-bocah kudu nduweni rasa-pangrasa marang ajining dhiri, ajining bangsa, kudu nggegulang tata-krama kang laras karo jamane.
Aja gampang kelud marang adat pakulinan manca (luar negeri) kang ora mesthi mathuk marang tata cara kabangsan kita.
Bocah-bocah kita becike padha nduweni semboyan :” Putraning bangsa kudu ngerti tata krama”.
Aja dumeh wis dadi wong gedhe mardika banjur ora gelem nindakake suba sita lan unggah – ungguh marang wong tuwa lan gurune.
Aja dumeh pemudha wis nate labuh bangsa, banjur ora perlu ngurmati sapadha-padha.
Aja dumeh wis rumangsa pinter banjur rumangsa kudu diajeni, nanging lumuh ngajeni.
Aja dumeh duwe pangkat dhuwur , banjur lali marang kamardikaning liyan lan ora ngurmati wewenanging liyan.
Lire : Para murid, kajaba sregep ngundhakake kawruh,. supaya pinter ing bab wulangan, wasis ing bab kagunan , uga wajib ngerti marang tata-krama. Srawunge bocah-bocah kudu cedhak karo gurune nanging aja ninggalake tata krama lan suba sita. Ora kena matur marang gurune mung nganggo basa ngoko bae, kaya caturan karo kancane dhewe.
TATA KRAMANE BOCAH MARANG WONG TUWA.
Bangsa kang wis padha dhuwur kabudayane, ora mung wong-wonge kang wus diwasa bae kang padha ngenggoni tata krama, dalah bocah-bocahe iya padha ngerti marang subasita.
Bocah-bocah ing omah lan ing pamulangan kudu diperdi marang tata krama , supaya ing tembene ora kidhung (kaku) lan bisa ngerti marang sopan santun.
Bapa biyung iya kudu merdi supaya wewatakan lan budine bocah dadi luhur, marga alusing tata kramane. Saranane ora liya , wong tuwa kudu menehi tuladha sarana pakarti , yaiku nglakoni dhewe, kejabane iku kudu tansah tlaten menehi wulangan lesan.
Nalikane bebarengan mangan karo wong tuwa , bocah-bocah dituladhani kepriye carane mangan kang mawa tata krama. Nalikane bocah-bocah dolanan karo kanca-kancane, nalikane diajak maradhayoh, kudu tansah diperdi murih ngerti marang tata krama kang becik.
Upamane nalikane diwenehi apa-apa dening wong tuwane kudu diwulangi aweh panarima, klawan matur : “Matur sembah nuwun” apa “ terima kasih”. Luwih-luwih yen kang menehi iku mau wong liya, si bocah aja nganti lali nelakake atur panuwune.
Yen pamit mulih , bocah iya diwulangi carane wong pamitan.
Tata krama, kang ditindakake wong tuwa ing sadina-dina becik diwulangake marang bocah-bocah baka sethithik, supaya bisa kulina, satemah ing besuke banjur manjing dadi pakulinane dhewe.
Yen bocah arep mangkat sekolah, becike diwajibake pamit :
“Bu, kula badhe bidhal”
“Mbah, keng wayah nyuwun pamit mangkat sekolah “
Samono uga sawise mulih, becike iya kudu matur, apese ngetok marang wong tuwa.
Mangkono yen lelungan menyang pasar utawa dolan menyang omahe kancane , kudu dikulinakake pamit dhisik, supaya ngerti marang pranatan, sarta iya ora bakal gawe bingunge sing ana ngomah.
Bocah-bocah kudu dingertekake nganti manjing dadai pakulinane, yen :
1. Wong memisuh iku ala, ora patut ditindakake dening bocah-bocah kang sopan.
2. Wong menganggo ora dibenikake iku kurang apik, ora patut tumrape bocah-bocah kang ngerti tata krama.
3. Bocah adus tanpa patelesan bebarengan karo wong akeh, karo wong akeh iku saru, ora pantes ditindakake dening bocah-bocah sekolahan.
4. Wong mbebuwang ing papan kang katon dideleng wong liya iku ora sopan, ora pantes ditindakake dening bocah kang susila.
5. Wong kang gawe geger ing pasamuwan utawa tontonan iku klebu ora apik, ora pantes ditindakake bocah-bocah pengajaran.
SAPA KANG WAJIB KITA AJENI ?
Pitutur bab tata krama deneng para luhur mung diparingake sarana lesan
sarta tetuladhan sadina – dina turun –tumurun . Para putra wayahe ora
ana sing nyatheti ngenti dadi kepek, mung sakehing pitutur lan larangan
dicathet ing sajroning ati, sarta banjur diturunake marang putra wayahe
dhewe-dhewe. Kaya mangkono run – tumurun ing kalangane bangsa kita.
Mung bae sapa kang wajib kita sembah (hurmati) wis pathokane kang tinulis , kasebut ing buku “Wulangreh” karangane Ingkang Sinuhun Paku Buwana IV tembange Maskumambang, mangkene:
Ana uga etang-etangane kaki, lelima sinembah sawiji-wiji, sembah lelima punika.
Ingkang dhingin rama ibu kaping kalih, marang mara tuwa, lanang wadon kang kaping tri , ya marang sedulur tuwa.
Kaping marang guru sayekti, sembah kaping lima, marang ing gustinireki, parincine kawruhana.
Dadi manut para sepuh biyen , kang wajib kita hurmati, ana lima , yaiku :
1. Wong tuwa lanang lan wong tuwa wadon
2. Mara tuwa sakarone.
3. Sadulur-sadulur tuwa.
4. Guru
5. Panggedhe.
Wis mesthi bae, pak-lik, bulik, pak dhe, budhe (uwa) eyang, buyut, sapiturute kalebu golongan wong tuwa mau, dene mitra tetepungan kang umure luwih tuwa iya patut kita ajeni, kayadene marang sedulur tuwa.
Bapa biyung rama ibu wajib kita hurmati, marga iku kang minangka lantarane lair ing alam donya. Gusti Allah enggone nitahake manungsa lumantar bapa biyung, apa dene rak ya wong tuwa kita mau kang mrihatinake nalikane si anak isih ana kandhutan, kang ngupakara si anak wiwit, lair tumekane diwasa.
Guru – kalebu guru agama – perlu dihurmati marga kang dadi lantaran kita golek kawruh lan ngangsu ngelmu, minangka gegaman kanggo nyambut gawe golek pangupajiwa lan dedalan sanguning pati.
Kasebut ing Wulangreh, kang wajib sinembah kang nomer lima, iku : gusti. Karepe ratu lan para panggedhe liyane. Awit nalika jaman samana, dhapukane paprentahan isih sacara krajan. Balik saiki : ora . ing jaman demokrasi wis ora ngarepi tatanan paprentahan krajan, wis mesthi bae dudu ratu kang dikarepake , nanging panggedhe kang ngasta pusaraning praja, kang ngreksa kawibawaning nagara.
Panindake tata krama ing jaman saiki wis mesthi karo jaman krajan. Ing jaman saiki wis ora perlu laku dhodhok, sembah jongkok , utawa nglesod nalika ngadhep marang panggedhe. Tata krama perlu dilarasake karo ajuning jaman .
Wanita sing kodrate luwih ringkih katimbang priya perlu entuk pakurmatan. Kepriye carane ngurmati wanita ? Ing antarane : tumrap sabarang kang nyenengake wanita didhisikake, nanging tumrap sabarang kang makewuhi wanita dikerekake, contone :
Ing pasamuwan, wanita diacarani lan dilenggahake dhisik
Nalika antri karcis kudu sing priya sing melu antri, aja nganti sing wanita antri karcis dene sing priya mung nunggu bae.
Nalika blanja, ora pantes yen sing putri nggegawa nganti mbentoyot dene sing kakung mung nglenthung bae.
Nanging ing jaman demokrasi , iya aran luput yen wong-wong banjur ora ngarepi tata krama. Mung nedya tumindak sakarepe dhewe, tanpa suba sita lan tanpa ngelingi unggah-ungguh lan tata susila.
Bangsa ngendi bae, tansah ngupakara murih tata krama bisane laras karo kahananing jaman, awit padha mangerti yen tata krama iku busananing bangsa.
Mung bae sapa kang wajib kita sembah (hurmati) wis pathokane kang tinulis , kasebut ing buku “Wulangreh” karangane Ingkang Sinuhun Paku Buwana IV tembange Maskumambang, mangkene:
Ana uga etang-etangane kaki, lelima sinembah sawiji-wiji, sembah lelima punika.
Ingkang dhingin rama ibu kaping kalih, marang mara tuwa, lanang wadon kang kaping tri , ya marang sedulur tuwa.
Kaping marang guru sayekti, sembah kaping lima, marang ing gustinireki, parincine kawruhana.
Dadi manut para sepuh biyen , kang wajib kita hurmati, ana lima , yaiku :
1. Wong tuwa lanang lan wong tuwa wadon
2. Mara tuwa sakarone.
3. Sadulur-sadulur tuwa.
4. Guru
5. Panggedhe.
Wis mesthi bae, pak-lik, bulik, pak dhe, budhe (uwa) eyang, buyut, sapiturute kalebu golongan wong tuwa mau, dene mitra tetepungan kang umure luwih tuwa iya patut kita ajeni, kayadene marang sedulur tuwa.
Bapa biyung rama ibu wajib kita hurmati, marga iku kang minangka lantarane lair ing alam donya. Gusti Allah enggone nitahake manungsa lumantar bapa biyung, apa dene rak ya wong tuwa kita mau kang mrihatinake nalikane si anak isih ana kandhutan, kang ngupakara si anak wiwit, lair tumekane diwasa.
Guru – kalebu guru agama – perlu dihurmati marga kang dadi lantaran kita golek kawruh lan ngangsu ngelmu, minangka gegaman kanggo nyambut gawe golek pangupajiwa lan dedalan sanguning pati.
Kasebut ing Wulangreh, kang wajib sinembah kang nomer lima, iku : gusti. Karepe ratu lan para panggedhe liyane. Awit nalika jaman samana, dhapukane paprentahan isih sacara krajan. Balik saiki : ora . ing jaman demokrasi wis ora ngarepi tatanan paprentahan krajan, wis mesthi bae dudu ratu kang dikarepake , nanging panggedhe kang ngasta pusaraning praja, kang ngreksa kawibawaning nagara.
Panindake tata krama ing jaman saiki wis mesthi karo jaman krajan. Ing jaman saiki wis ora perlu laku dhodhok, sembah jongkok , utawa nglesod nalika ngadhep marang panggedhe. Tata krama perlu dilarasake karo ajuning jaman .
Wanita sing kodrate luwih ringkih katimbang priya perlu entuk pakurmatan. Kepriye carane ngurmati wanita ? Ing antarane : tumrap sabarang kang nyenengake wanita didhisikake, nanging tumrap sabarang kang makewuhi wanita dikerekake, contone :
Ing pasamuwan, wanita diacarani lan dilenggahake dhisik
Nalika antri karcis kudu sing priya sing melu antri, aja nganti sing wanita antri karcis dene sing priya mung nunggu bae.
Nalika blanja, ora pantes yen sing putri nggegawa nganti mbentoyot dene sing kakung mung nglenthung bae.
Nanging ing jaman demokrasi , iya aran luput yen wong-wong banjur ora ngarepi tata krama. Mung nedya tumindak sakarepe dhewe, tanpa suba sita lan tanpa ngelingi unggah-ungguh lan tata susila.
Bangsa ngendi bae, tansah ngupakara murih tata krama bisane laras karo kahananing jaman, awit padha mangerti yen tata krama iku busananing bangsa.
PATRAP UTAWA TINDAK TANDUK KANG SOPAN
Patrap utawa carane wong enggone ngadeg, lungguh, caturan (guneman), mlaku bisa dadi titikan , kepriye mungguh jiwa lan pribadine wong mau.
Yen wong kesinungan jiwa luhur lan kapercayan diri pribadi , sikepe anggone ngadeg, lungguh, caturan,mlaku lan liya-liyane, mesthi beda karo sikepe wong clingus, kang ora nduweni kapercayan , lan kang kurang kaprawirane.
Dhek biyen, yen kita caturan (matur) karo wong kang kita kurmati, swara kudu lirih, nganti meh ora keprungu. Awit manut panganggep nalika samana, wong matur sarana swara kang saya lirih, dianggep saya sopan, saya netepi tata-krama.
Nanging saiki, ngadeg jejeg lan matur (caturan) sarana swara terang, cetha trawaca, tatag titis gampang dipirengake, iku dudu patrap kang kasar. Malah nuwuhake rasa simpati lan bisa ngunggar disiplin ing sajroning sanubari kita dhewe.
Kang dikarepake sikep kang tegak, jejeg, ing kene ora kok patrap kang njekengkeng kaku kaya reca, nanging sok dikantheni solah bawa kang ngresepake.
Badan kang jejeg mratandhani dununge jiwa lan pribadi kang santosa.
Yen panjenengan nuju lenggah ing pasamuwan utawa ana ing kantor, mangka ana wong kang teka marani ngethungake salam, panjenengan kudu menyat ngadeg saka kursi: nampani salame wong mau.
Yen nuju nonton wayang wong, bioskup utawa tontonan liyane, aja cecaturan seru-seru kang nganti ngganggu kasenengane liyan. Elinga yen wong-wong liya kang padha nonton iku padha ngematake apa kang dideleng lan kang dirungokake.
Yen nalika lungguh ing kursi kang jejer-jejer, mangka ana wong mentas teka liwat, panjenengan aja kabotan menehi dalan sarana narik mundur sikil panjenengan. Suwalike , yen panjenengan dhewe kang liwat, ngliwati sangarepe wong-wong kang wis lungguh dhisik, olehe mlaku kudu ngarah-arah aja nganti ngidak sikil, apadene ora ana alane karo kandha :”nuwun sewu”.
Sadurunge lungguh, becike ditliti temenan dhisik, apa kursi kang arep dilungguhi iku pancen nyata dadi hake. Supaya aja nganti kleru. Awit yen nganti kleru, dudu hake dilungguhi, mengko yen dipindhah, mundhak ngisin-isini.
Nonton tontonan sarana bengok-bengok utawa suwit-suwit, klebu pratingkah kang ora sopan.
Lungguh ing restoran, ora kena migatekake banget-banget (mandeng, ndeleng suwe) marang wong-wong liyane kang ana kono.
Lungguh ing gerbong, tram, kudu ngelingi kabutuhane penumpang liyane. Dadi panggonan lungguh kanggo wong loro aja diijeni utawa dienggo ndokok barang.
Wong kang sedhela-sedhela menyat saka papane lungguh ing papan umum, wira-wiri, sedhela-sedhela tolah-toleh ngiwa nengen utawa memburi, bisa gawe ora senenge atine liyan.
Mula saka iku, ing ngendi bae, kita kudu njaga sikep lan tindak-tanduk kita, supaya aja nganti gawe seriking liyan, aja ngganggu kasenengan utawa kamardikaning liyan.
Kudu tepa selira.
TATA KRAMA , ING NGENDI DITINDAKAKE ?
Tata krama iku ora mung katindakake yen pinuju lelawanan (srawungan) karo wong liya bae, nadyan ing omahe dhewe iya perlu katindakake. Ana ing omahe dhewe kita kudu nindakake tata lan tertib, perlune kanggo tepa tuladha marang anak-anak kita lan kulawarga saisine omah.
Wong kang sopan, yen nuju numpak sepur, ora bakal lungguh jigang utawa ndheseg papan lungguh hake wong liya, dienggo ndokok barang gegawanane . Yen ana kantor, perlu memburi (turas) utawa menyang kamar mandi, sawise bar keperluwane , iya banjur gelem nyiram (ngresiki) kaya yen nalikane mlebu ing kamar mandi utawa jambane dhewe.
Mengkono sikepe wong kang ngerti tata krama. Jiwane ora bakal ngideni nindakake patrap kang nyulayani marang budi luhure.
Aja dumeh sepur iku dudu duweke dhewe, olehe nganggo banjur sakepenake bae.
Aja dumeh kakus umum iku duweke kota praja lan kanggo keperluwane wong akeh , olehe nganggo banjur ora mikir marang kebersihane.
Aja dumeh meja kang dienggo nulis iku duweke kantor , olehe nganggo ora nate diresiki.
Aja dumeh nginep ing hotel lan wis rumangsa nyewa, olehe mbebuwang tegesan rokok ora didokok ing wadha awu, olehe idu sa-enggon-enggone.
Bab idu, yen ora perlu-perlu banget, aja idu. Yen ta kepeksa upamane amarga mambu ganda kang bacin, lagi katindakake. Samono mau kudu nyisih papan kang kiwa utawa migunakake kacu kanggo nutupi tutuk.
Ing ngendi bae, wayah apa bae, kita kudu nduwe pendhirian : tindak satindak , rembug sarembug kudu dijaga tata kramane. Aja duwe panemu yen tata krama mau kanggo sapa, ana pituwase apa ora, ana sing nliti apa ora, nanging duwea pendhirian yen : tata krama iku pirantine prikamanungsan.
Wewatone : aja gawe seriking liyan, aja ngganggu kasenenganing lan kamardikaning liyan sarana tindak tanduk , solah bawa lan rerembugan kang ora netepi tata krama . Yen kita ora seneng nemoni lelakon saka pratingkahe wong liya, kita aja nindakake apa-apa kang wis nate gawe gelaning ati kita mau.
Ing omah kita dhewe, sanajan ora ana pranatan tinulis, iya kudu duwe duga prayoga. Aja rame-rame nalikane tangga teparo wis turu. Aja ngunekake radio nganti dipolake bae ing wayahe tangga teparo ngaso, apa maneh apa maneh yen dheweke mau nuju gerah utawa kesripahan.
Wong kang ngerti tata krama, nalikane ana ing pasrawungan :
1. Ora bakal sisi. Yen kepeksa arep sisi, menyat metu dhisik, utawa saora-orane nyisih utawa mengo dhisik. Olehe sisi klawan migunakake kacu.
2. Ora bakal angop klawan ora nutupi tangan. Malah yen bisa , nyingkir dhisik sinamun ing samudana, supaya ora ngetarani.
3. Ora bakal ngureki irung nganggo drijine, utawa ngureki kuping nganggo cucuk –curek.
4. Ora bakal tudang-tuding , nudingi wong secedhake panggonane.
5. Ora bakal ngethoki utawa ngresiki kuku selagine jejagongan karo tamune.
6. Ora bakal lungguh karo sikil edheg utawa jigang ing sangarepe wong-wong kang durung ditepungi utawa wong kang pantes dihurmati.
